TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU TỨ PHỦ - NÉT ĐẸP VĂN HÓA MANG GIÁ TRỊ NHÂN LOẠI

“Lên đồng”?
“Hầu bóng”?
Hay “Hầu đồng”?

Hình ảnh Tín ngưỡng Thờ Mẫu xưa

Có lẽ, là người Việt Nam, ai trong chúng ta đều từng có hơn một lần trong đời nghe thấy những từ ngữ ấy. Nhiều người cho rằng đó là một nghi lễ khá trừu tượng và quyền năng, chỉ có thể tồn tại trong sách vở và không hề có thực; hay đó là những câu chuyện mà ta chỉ được nghe chứ không hề được tận mắt chứng kiến. Đó còn là những câu chuyện ma mị, kích thích sự tò mò của con người về một chốn thiêng nơi cõi thực. Vậy những người trần mắt thịt như chúng ta, phải chăng luôn thắc mắc tín ngưỡng tâm linh này được bắt nguồn từ đâu, đã phát triển như thế nào để không chỉ những tín đồ của đạo Mẫu tôn sùng mà còn khiến cả những người không thờ Mẫu cũng phải sùng bái và kính trọng?

Tín ngưỡng thờ Mẫu là loại hình tín ngưỡng dân gian thuần Việt, có lịch sử lâu đời và không ngừng biến chuyển để thích ứng với sự thay đổi của xã hội. Đạo Mẫu trong văn hóa của người Việt là việc tôn thờ và sử dụng hình ảnh người mẹ làm thần tượng với các quyền năng sinh sôi và che chở cho con người. Đây là một loại hình Tín ngưỡng mà ở đó, người phụ nữ Việt Nam có thể gửi gắm những ước vọng giải thoát của mình khỏi những thành kiến ràng buộc của xã hội nho giáo phong kiến.

Tuy nhiên, cho tới nay thì cũng không ai biết chính xác tín ngưỡng thờ Mẫu trong văn hóa tâm linh của người Việt được hình thành từ khi nào. Có một số nhà nghiên cứu cho rằng Đạo Mẫu là sản phẩm của xã hội nông nghiệp và chịu ảnh hưởng và mang trong mình tàn dư của chế độ mẫu hệ với vai trò được đề cao của người phụ nữ, cùng với nguồn gốc từ thời tiền sử, khi người dân Việt Nam ta bắt đầu thờ các thần linh thiên nhiên như Trời, Đất, Nước và Rừng. Tín ngưỡng thờ Mẫu là sự tôn vinh các thần với quyền lực siêu nhiên, và trong quá trình sinh tồn, con người phải dựa vào thiên nhiên, vì thế họ tôn thờ các hiện tượng tự nhiên quanh mình như một đấng tối cao với hình tượng là Mẫu - người mẹ. Theo thời gian, khái niệm Thánh Mẫu được mở rộng để bao hàm các nữ anh hùng trong dân gian - những người phụ nữ nổi lên trong lịch sử với vai trò người bảo hộ và giúp đỡ dân tình. Những nhân vật lịch sử này được kính trọng, tôn thờ và cuối cùng được thần thánh hóa để trở thành một trong các hiện thân của Thánh Mẫu.

Hình ảnh Tín ngưỡng Thờ Mẫu xưa

Trải qua hàng ngàn năm lịch sử, tín ngưỡng thờ Mẫu ở nước ta đã phát triển và hình thành tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ bao gồm Thiên phủ, Địa phủ, Thoải phủ và Nhạc phủ. Thánh Mẫu Cửu Trùng còn được biết đến là Thánh Mẫu Thượng Thiên hay Cửu Trùng Thiên Thanh Vân Công chúa. Ngài là Thánh Mẫu ngự trên chín tầng mây cao, cai quản chốn tiên cung thượng giới. Thánh Mẫu Thượng Thiên trong quan niệm của dân gian về tứ pháp thường có pháp Vân, pháp Vũ, pháp Địa và pháp Lôi - bốn vị nữ thần tạo ra mây mưa, sấm chớp liên quan đến văn hóa nông nghiệp lúa nước. Thánh Mẫu Thần Chủ của Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ được biết tới là Thánh Mẫu Liễu Hạnh. Theo huyền tích, Thánh Mẫu nguyên là Đệ nhị Tiên cung, có ba lần giáng sinh nơi trần gian. Ghi nhớ công ơn cứu nước, giúp dân của Thánh Mẫu, các triều đại phong kiến và nhân dân tôn vinh ngài là Mẫu Nghi Thiên Hạ, là một trong “tứ bất tử” của nước Nam ta. Thánh Mẫu Thoải cung (hay Mẫu Thoải) là Thánh Mẫu Đệ Tam trị vì vùng sông nước. Mẫu Thoải gắn với đời sống thủy sinh của dân tộc Việt từ xa xưa liên quan trực tiếp đến thủy tổ của dân tộc Việt trong buổi đầu dựng nước. Thánh Mẫu Thượng Ngàn (hay còn gọi là Thánh Mẫu Đệ Nhị) cai quản miền núi rừng, gắn bó với con người, cỏ cây chim thú. 

Đạo Mẫu cũng có những nét đặc trưng, sắc thái độc đáo riêng để phân biệt với các loại hình tín ngưỡng tôn giáo khác và nét đặc trưng ấy được tập trung thể hiện ở nghi lễ hầu đồng. Nghi lễ hầu đồng có xuất xứ từ đồng bằng Bắc bộ, phát triển mạnh mẽ nhất vào cuối thế kỉ XIX và đầu thế kỉ XX. Không chỉ là một nghi lễ trong tín ngưỡng dân gian, hầu đồng thực sự là một loại hình nghệ thuật truyền thống độc đáo, mang đậm màu sắc tâm linh huyền bí. Trong nghi lễ này, các Thanh đồng hóa thân, tái hiện hình ảnh các vị Thánh Mẫu nhằm phán truyền, ban phúc lộc cho các tín đồ đạo Mẫu. Về bản chất, hầu đồng là một loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian dựa trên việc hát chầu văn - một loại hình âm nhạc mang tính tâm linh với lời ca trau chuốt, giai điệu dặt dìu cuốn hút cùng với những điệu múa uyển chuyển, các nghi lễ trang nghiêm. Thông qua nghi lễ này, con người hi vọng rằng sẽ giao tiếp được với các đấng thần linh, nhằm gửi gắm, biểu đạt những mong muốn, khát vọng của mình.

Trải qua bao biến cố thăng trầm lịch sử, tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ đã vươn mình mạnh mẽ, ngày càng khẳng định vị thế quan trọng trong đời sống tâm linh của người Việt. Chính vì sức sống tiềm tàng và những giá trị văn hóa lịch sử không thể thay thế, tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ đã  ăn sâu vào tâm thức của con dân đất Việt, trở thành một trong những nét đẹp văn hóa không chỉ của riêng đất nước Việt Nam mà còn của toàn nhân loại.

mau.